Jeśli role społeczne są czymś realnym, wymiernie wpływając na jakość naszego życia, jednocześnie pozostają one również częściowo fikcyjne. Wiążąc się przede wszystkim z udawaniem, pozwalają zyskać przynależność do innej klasy społecznej i zmodyfikować swoją tożsamość. W jaki sposób się to dokonuje?
Przecież mój człowiek jest stwarzany od zewnątrz, czyli z istoty swej nieautentyczny – będąc zawsze nie sobą, gdyż określa go forma, która rodzi się między ludźmi. Jego »ja« jest mu zatem wyznaczone w owej »międzyludzkości«.
Wieczysty aktor, ale aktor naturalny, ponieważ sztuczność jest mu wrodzona, ona stanowi cechę jego człowieczeństwa – być człowiekiem to znaczy być aktorem – być człowiekiem to znaczy udawać człowieka – być człowiekiem to »zachowywać się« jak człowiek, nie będąc nim w samej głębi – być człowiekiem to recytować człowieczeństwo.
Witold Gombrowicz
Społeczny awans
Rodzina Kim mieszka w piwnicy w biednej dzielnicy Seulu, podejmując się nisko płatnych prac i z trudem się utrzymując. Któregoś dnia znajomy student proponuje Ki-woo, aby w związku z jego wyjazdem zastąpił go w prowadzeniu korepetycji w bogatym domu. Młody chłopak długo się nie waha i wkrótce odwiedza zamożną rodzinę Park, podając się za wykształconego korepetytora z dużym doświadczeniem.
Zdawszy sobie sprawę, że najważniejsze decyzje podejmuje młoda i naiwna żona, bohater filmu Parasite (2019) Joon-ho Bonga od początku dostrzega w zaistniałej sytuacji szansę na sukces. Przekonując się, że kobieta jest zaintrygowana obrazami swojego syna, zachęca ją do zatrudnienia wybitnej artystki, która pozwoli dziecku rozwinąć skrzydła – tak naprawdę swojej siostry, która ma niewiele wspólnego ze sztuką. Zostawiając majtki w samochodzie szofera, przebiegła dziewczyna doprowadza do jego zwolnienia, a następnie przekonuje pana Parka do zatrudnienia nowego kierowcy – swojego ojca. Łącząc siły, trójka bohaterów snuje następnie intrygę, w wyniku której pracę traci wieloletnia gosposia. Na jej miejscu wkrótce zjawia się mama rodzeństwa, przygotowując jedzenie z proszku zamiast wykwintnych dań.
Zmagania z formą
Wprowadzając się do domu państwa Park, bohaterowie filmu Parasite kolejno utwierdzają się w swoim odkryciu: chociaż role społeczne są czymś realnym, bezpośrednio wpływając na jakość naszego życia, jednocześnie pozostają również częściowo fikcyjne. Wiążąc się przede wszystkim z udawaniem, odtwarzaniem pewnych wzorców zachowań, pozwalają one zyskać przynależność do innej klasy społecznej i zmodyfikować swoją tożsamość. To oznacza, że granice pomiędzy udawaniem a autentycznością pozostają płynne. Niczym postaci z Ferdydurke Witolda Gombrowicza, bohaterowie filmu Joon-ho Bonga są uwikłani w ciągłe zmagania ze swoją formą. Będąc ponad lub poniżej jej, regularnie ją opanowują, aby wkrótce się jej poddać.
Kiedy Ki-woo – już od dawna pracujący jako korepetytor córki państwa Park, szanowany przez nich i ceniony – przygląda się imprezie urządzonej przez nich w ogrodzie, zwraca się do nastolatki z pytaniem, czy sam tutaj pasuje, nieco zdezorientowana dziewczyna twierdząco kiwa głową. Chociaż otoczenie nie dostrzega, że bohater różni się od innych, posiada jakiś defekt lub trwale wykluczające go cechy, on sam postrzega samego siebie inaczej, wciąż poddając się wewnętrznym rozterkom, czując się skrępowanym przez wewnętrzne zahamowania. Jego autointerpretacja, która w toku minionych lat przeobraziła się w twarde jądro jego tożsamości, wciąż trzyma go w żelaznym uścisku. Pomimo tego, ostatecznie udaje mu się ją zmienić.
Zamiana ról
Kiedy Parków nie ma w domu, wypoczywających na kanapach i pijących soju Kimów odwiedza zwolniona wcześniej pokojówka. Gdy kobieta nieoczekiwanie schodzi do piwnicy, podążający jej śladem Kimowie orientują się, że mieszka tam jej mąż, któremu przez lata dostarczała ona jedzenie i potrzebne rzeczy. Pomiędzy bohaterami dochodzi do awantury, podczas której wychodzi na jaw, że Kimowie są spokrewnieni, uzyskując swoje posady dzięki kłamstwom i spiskom. Zarejestrowawszy zdemaskowaną rodzinę kamerą w telefonie, pokojówka zamierza wysłać nagranie Parkom. Chociaż początkowo Kimowie odwodzą ją od tego pomysłu, godząc się na wszystkie jej życzenia, wkrótce pomiędzy bohaterami dochodzi do gwałtownej konfrontacji, w wyniku której pokojówka i jej mąż zostają zamknięci w piwnicy.
Apogeum wydarzeń następuje jednak nieco później, gdy – w czasie przyjęcia urodzinowego córki Parków – mąż gospodyni wydostaje się na zewnątrz, rani nożem siostrę Ki-woo, zaś pan Kim zabija pana Parka. Nie widząc innego wyjścia, mężczyzna chowa się następnie w piwnicy, unikając aresztowania. Ki-woo, który w czasie awantury został uderzony kamieniem w głowę, wychodzi ze szpitala i postanawia, że pewnego dnia odkupi dom i uwolni ojca.
Tożsamościowa opowieść
Jeśli Parasite dotyczy tego, że ludzka tożsamość wiąże się z udawaniem, jednocześnie przypomina o tym, jak wymierne bywa to, co z pozoru nierealne. Zdając sobie sprawę, że zmiana przynależności klasowej udała im się łatwo, bohaterowie koreańskiego filmu mimo wszystko odczuwają ciężar swych autointerpretacji. Krępując swobodę ich ruchów, odbierając im pewność siebie i zmuszając ich do ponownego wpadania w dawne role, uniemożliwiają one finalizację dokonującej się przemiany.
Według Paula Ricoeura podstawę naszej tożsamości stanowi opowieść, jaką snujemy na swój własny temat. To oznacza, że dosłownie nią jesteśmy, instynktownie zawiązując nasze rozdrobnione doświadczenia w mocny węzeł fabuły. Z uwag francuskiego filozofa wynikają w tym kontekście dwa istotne wnioski. Po pierwsze, pozwalają one zrozumieć, że nasze zewnętrzne interpretacje sprowadzają się w znacznej mierze do autointerpretacji, którą nieświadomie projektujemy na zewnątrz. Po drugie, przypominają również o tym, że w wymiarze społecznym praktycznie wszystko kreujemy za pomocą interpretacji – są one twórcze i formacyjne, działając na zasadzie samospełniających się przepowiedni.
Chociaż Ki-woo przezwycięża swoje wewnętrzne zahamowania, ostatecznie utwierdzając się w przekonaniu, że zmiana tożsamości wiąże się z udawaniem, jego ojciec kapituluje. Już wcześniej podsłuchawszy wypowiedź pana Parka, który mówi żonie, że kierowca śmierdzi jak ludzie z metra, mężczyzna dochodzi do wniosku, że jego przynależność do niższej klasy społecznej jest nieodwołalna. Wycofawszy się do piwnicy, biernie godzi się on na swój status, który w gruncie rzeczy nie jest niczym obiektywnym. Cała nadzieja na zmianę tego stanu rzeczy spoczywa teraz wyłącznie w rękach jego syna.
Witold Gombrowicz (1904-1969)
Polski pisarz i filozof, wychowany w dworku w Małoszycach. Sceptyk, który krytykował polskie ideały romantyczne, przekonując, że główną motywację ludzkiego postępowania stanowi poszukiwanie formy. Jego twórczość jest głęboko uwikłana w problemy filozoficzne, które bezpośrednio podejmował w prowadzonym przez 16 lat Dzienniku. Tuż przed wybuchem II wojny światowej wyruszył do Ameryki Południowej. Zamieszkał w Buenos Aires, pracując w argentyńskiej filii polskiego banku. Nominowany do Literackiej Nagrody Nobla, przegrał jednym głosem.
Źródła: 1. Witold Gombrowicz, Dziennik 1953-1969, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013, s. 341. 2. GQ [kadr z filmu].
