Lęki za murami ego [Atak Tytanów]

Podobnie jak tereny zamieszkiwane przez ludzi w serialu Atak Tytanów, psychika neurotyka jest otoczona wysokim murem. Będąc przerażonym tym, co znajduje się na zewnątrz, wycofuje się on w głąb swej świadomości, chwytając się iluzji spokoju i bezpieczeństwa. W rzeczywistości żyje jednak w defensywie, zaś jego doświadczenia przenika niepokój. W jaki sposób może zyskać od niego wytchnienie?

Atak tytanów kadr z serialu

Topografia umysłu

Atak Tytanów to serial anime, który opowiada o losach ludzi zamieszkujących tereny otoczone trzema wysokimi murami: Maria, Rose i Sina. Ponieważ w zewnętrznym świecie grasują krwiożerczy tytani, przodkowie bohaterów zbudowali zaawansowany system fortyfikacji, który zapewnia im częściową ochronę. Chociaż większość ludzi nigdy nie zapuszcza się poza odgrodzone murami obszary, żyją oni w ciągłym strachu, czy tytani nie przedrą się do środka. Już na początku ukazanej w serialu historii rzeczywiście do tego dochodzi.

Co ciekawe, sceneria świata ukazanego w Ataku Tytanów w znacznej mierze przypomina psychoanalityczny obraz ludzkiego umysłu. Zgodnie z ustaleniami przedstawicieli tej dyscypliny, jego topografia okazuje się wysoce skomplikowana, dzieląc się przede wszystkim na świadomość, podświadomość i nieświadomość. Kolejnym rozróżnieniem, które znajduje odzwierciedlenie w przygodach Erena, Armina i Mikasy, jest podział na id, ego i superego.

Id to nieświadomy obszar psychiki, w którym panują pierwotne instynkty (agresja, seks, dążenie do przyjemności). Bezustannie wchodzą one ze sobą w przypominające walki między tytanami konflikty. Nasze świadome życie psychiczne stanowi rezultat tego, jakie są wyniki ich potyczek. Ego to świadomy, zurbanizowany obszar psychiki, w którym jesteśmy najlepiej zadomowieni. Jego działanie sprowadza się do utrzymywania psychicznego ładu, mediowaniu pomiędzy popędami id a imperatywami superego. Obszar ego odpowiada w serialu miejskiej infrastrukturze i wysiłkom obywateli, którzy usiłują podtrzymać ją pomimo zewnętrznych zagrożeń, nowych rozporządzeń politycznych i wewnętrznych zniszczeń. Wspomniane superego stanowi natomiast źródło normatywnych wytycznych; moralnych więzów, które nakładamy sami na siebie, ograniczając swobodę swojego postępowania. Serialowym odzwierciedleniem superego jest miasto Mitras – najwyżej położona część zamieszkiwanych przez ludzi terenów, w której przebywają politycy i członkowie elity społecznej.

Natura nerwicy

Chociaż większość ludzi nigdy nie widziała tytanów, ich działania pozostają podporządkowane obawie, że któregoś dnia mogą zostać pożarci. Przekazując sobie opowieści o ich gigantycznych rozmiarach, wycofują się oni w jak najgłębiej położone rejony miast.

Mury Maria, Rose i Sina symbolizują mechanizmy obronne, które chronią psychikę jednostki przed konfrontacją z lękami, mieszaniną wypartych ze świadomości treści. Podobnie jak zamieszkiwane przez ludzi tereny, psychika neurotyka jest więc otoczona wysokim murem. Będąc przerażonym tym, co znajduje się na zewnątrz, wycofuje się on w głąb swej świadomości, chwytając się iluzji spokoju i bezpieczeństwa. W rzeczywistości żyje jednak w defensywnie, zaś jego doświadczenia przenika niepokój. Ponieważ nigdy nie wie, kiedy twarz tytana wyłoni się znad linii muru, pragnie odwieść swą uwagę od zagrożenia, pogrążając się w kompulsywnie wykonywanych, codziennych zajęciach.

Na swojej drodze ku osiągnięciu zaspokojenia impulsy id muszą przejść przez terytorium ego, a ich natura obca jest tej strukturze. […] Ponadto, impulsy popędowe nie mogą liczyć na bezpośrednie zaspokojenie. Muszą uwzględniać ramy narzucane im przez rzeczywistość, a co więcej – podporządkować się etycznym i moralnym normom, poprzez które superego kontroluje aktywność ego.

[…] W ten sposób kończą się »pokojowe« relacje między strukturami psychicznymi. Impulsy popędowe nadal usiłują osiągnąć swe cele z właściwą sobie wytrwałością i energią. Nacierają na ego w nadziei, że pokonają je niespodziewanym atakiem. Ego, ze swojej strony, staje się podejrzliwe, na napaść odpowiada napaścią i próbuje wedrzeć się na terytorium id. Celem ego jest uniemożliwienie działania impulsom popędowym. Ego robi to przy pomocy odpowiednich mechanizmów obronnych przeznaczonych do ochrony jego granic.

Anna Freud

Chociaż główną zasadą, która rządzi działaniami neurotyka, jest unikanie konfrontacji z lękami, wiecznie towarzyszy mu poczucie, że mogą się one ziścić. W takiej sytuacji mechanizmy obronne nie zdadzą mu się na nic, a antycypowane niebezpieczeństwo wkroczy wprost do centrum jego świata. Od czasu do czasu pojawia się opancerzony, potężny tytan, który jest w stanie przebić się nawet przez najmocniejsze obwarowania (właśnie tak rozpoczyna się upadek Shiganshiny). Jest to lęk, który okazuje się na tyle silny, że potrafi sparaliżować mechanizmy obronne ego.

W rezultacie neurotyk musi przeprowadzać się na coraz mniejsze obszary swojej świadomości – po upadku muru Maria pozostaje mu jedynie ukrywanie się za murami Rosa i Sina. Kiedy lęki narastają, pokonując kolejne przeszkody, ego zostaje zepchnięte do defensywy. Jeżeli praca mechanizmów obronnych nie jest dość wydajna, większość terytorium pogrążającej się w nerwicy jednostki zostaje skolonizowana przez stany lękowe. Ego zostaje wówczas stłamszone przez lęki, zachowując do dyspozycji jedynie klaustrofobiczny wycinek psychicznej przestrzeni.

Dawne traumy

Głównymi bohaterami serialu jest wspomniana trójka przyjaciół: Eren, Armin i Mikasa. Będąc świadkami ataku na Shinganshinę, śmierci bliskich i znajomych, wstępują oni do obozu dla kadetów elitarnej jednostki wojskowej. Już w czasie treningu na jaw wychodzi ogromna siła woli Erena, który poprzysięga sobie zabicie wszystkich tytanów.

Determinacja chłopaka nie wynika jedynie z faktu, że widział on śmierć pożartej przez tytana matki. Jego osobowość ukształtowała się znacznie wcześniej. Jak dowiadujemy się ze wspomnień Mikasy, jej rodzice zostali zamordowani przez handlarzy ludźmi, którzy zamierzali sprzedać ją do domu publicznego. Po odnalezieniu kryjówki złoczyńców, młodemu Erenowi udaje się ich jednak zabić, przywracając dziewczynie utraconą wcześniej wolność.

Przypadek Erena ilustruje jedną z głównych zasad teorii Freuda, która głosi, że istnienie lęków wiąże się z dramatycznymi przeżyciami z przeszłości. Prześladowany niepokojem związanym z dawnym morderstwem, bohater serialu musi radzić sobie z wypartą treścią świadomości, która powraca do niego z zewnątrz. Z tego punktu widzenia czyhający na jego życie tytani uosabiają zatem stany nerwicowe, które narodziły się w wyniku traumy z dzieciństwa.

Natura lęków

Ponieważ nie istnieje możliwość nawiązania z nimi komunikacji, natura żyjących na zewnątrz murów tytanów pozostaje w znacznej mierze nieprzenikniona. Wiadomo jedynie, że są oni napędzani wiecznie nienasyconym pragnieniem pożerania ludzi. Chociaż potwory są pozbawione inteligencji, posiadają trzy ogromne atuty: wielkość, siłę i wytrzymałość. Dzięki temu ich ataki odznaczają się wyjątkową uciążliwością. Chociaż nie są skoordynowane, zważywszy na liczebność tytanów potrafią być niezwykle wyniszczające. Częściowo unieszkodliwieni tytani ulegają regeneracji, utracone kończyny już po chwili im odrastają i ponownie stają oni do walki. Co zaskakujące, ich ciała są bardzo lekkie. Potrafią oni również niespodziewanie pojawiać się i znikać.

Cechy tytanów całkiem trafnie ukazują naturę nerwicowych lęków. Zgodnie z założeniami psychoanalizy, stanowią one zdegenerowane, wyparte treści nieświadomości, które występują w obliczu ego jako coś wrogiego i zewnętrznego. Pragnąc przebić się do środka, usiłują sparaliżować działanie mechanizmów obronnych psychiki, ponownie stając się częścią świadomości jednostki.

Wycofywanie ze świadomości wszelkich śladów życia popędowego i uczuciowego może doprowadzić do poważnego naruszenia spójności osobowości. Na skutek tego wyparcie daje początek powstawaniu symptomów i nerwicy.

Skutki stosowania innych metod obronnych są nie mniej poważne, ale (nawet jeśli przyjmują ostrą formę) w większym stopniu mieszczą w granicach normy. Przejawiają się w niezliczonych przekształceniach, zaburzeniach i deformacjach ego, będących po części elementem towarzyszącym, a po części – skutkiem nerwicy.

Anna Freud
Ogród na szczycie wulkanu kup ebooka

Mechanizmy obronne

Podejmując walkę z tytanami, ludzie stosują wiele mniej lub bardziej skutecznych metod. Chociaż większość z nich ma charakter defensywny, czasami pozwalają im one na przypuszczenie ataku odwetowego (– Od pojawienia się tytanów ani razu z nimi nie wygraliśmy. Oni parli naprzód, a my się cofaliśmy, pozwalając, żeby zajęli nasze ziemie. Jednak, jeśli ta operacja się powiedzie, będzie to pierwszy przypadek w historii, kiedy udało nam się odzyskać utracone tereny!). Główne zabezpieczenie ludzi przed tytanami stanowią mury Maria, Rose i Sina. Na murach ustawione są natomiast specjalne armaty, które umożliwiają tymczasowe odwracanie uwagi tytanów, zatrzymywanie ich lub nawet dłuższe unieruchamianie.

Zaczyna się od tego, że pewne pragnienia popędowe usiłują przedostać się do świadomości i z pomocą ego osiągnąć zaspokojenie. Byłoby to do przyjęcia, gdyby nie protest superego. Ego podporządkowuje się wyższej od siebie instancji i posłusznie rozpoczyna walkę z impulsem popędowym, biorąc na siebie wszystkie jej konsekwencje.

[…] Popęd uznany zostaje za zagrażający, ponieważ superego nie wyraża zgody na zaspokojenie związanych z nim potrzeb. Z kolei, jeśli zakaz ten nie zostaje zrealizowany, rodzi się konflikt między ego a superego.

Anna Freud

Gdy się to udaje, do akcji wkraczają wyszkoleni członkowie Korpusu Stacjonarnego i Zwiadowczego. Posługując się sprzętem do manewru trójwymiarowego, potrafią oni błyskawicznie poruszać się w powietrzu, uderzając przeciwników w najczulsze miejsce (tylną część szyi). Głównym atutem ludzi w starciach z tytanami okazuje się więc przemyślana strategia, umiejętność formowania szyków bojowych, stosowania podstępów i skutecznej współpracy.

Przezwyciężanie nerwicy

Jak dobitnie pokazuje przypadek Erena, walka z tytanami wymaga jednak przede wszystkim odwagi i hartu ducha. Chociaż kadeci jednostek wojskowych przechodzą zaawansowane szkolenie techniczne, służy ono głównie temu, aby stali się nieustępliwi i nieustraszeni. Ponieważ przewaga tytanów polega na wywoływaniu w ludziach paraliżującego strachu, możliwość wyruszenia na zewnątrz murów obronnych i stawienia im oporu wymaga okiełznania swoich lęków (– Eren. Nie mogłeś pomóc swojej matce, ponieważ jesteś słaby. Ja nie mogłem stawić czoła tytanowi, ponieważ się bałem!).

Tym, co kieruje postępowaniem Erena, jest więc przede wszystkim pragnienie spojrzenia na rzeczywistość niezamglonymi nerwicą oczyma. Bohater serialu przeczuwa, że wypełniony lękami świat podlega nieuchronnej deformacji (– Eren. Dlaczego tak cię ciągnie na zewnątrz? – Chcę zobaczyć i zrozumieć świat poza murami. Nie chcę zginąć wewnątrz tej klatki, nie wiedząc, co jest poza nią!). Aby odzyskać zdrowie psychiczne, należy skonfrontować się z czyhającymi na zewnątrz tytanami i zmusić ich do odwrotu.

Z tego punktu widzenia przezwyciężanie nerwicy sprowadza się do wychodzenia na zewnątrz muru Maria, eksplorowaniu nowych terytoriów własnego umysłu, dowiadywaniu się, że zamieszkujący je tytani posiadają chorobliwy, iluzoryczny charakter. Oswajanie się z wizją niebezpieczeństw, które się w ten sposób dokonuje, pozwala na przesuwaniu psychicznych obwarowań obronnych coraz dalej; zyskiwanie psychicznej swobody, która powoduje, że stłamszone przez lęki ego umacnia swoją władzę.

Obecność objawów neurotycznych wskazuje na przeciążenie ego, a każdy powrót wypartych impulsów świadczy o niepowodzeniu planu obronnego i klęsce tej struktury. Zwycięstwo ego polega na skuteczności mechanizmów obronnych.

Ego odnosi sukces, gdy jego mechanizmy ograniczają rozwój lęku i przykrości oraz tak przekształcają popędy, że nawet w trudnych okolicznościach zapewniony zostaje pewien poziom zaspokojenia, dzięki czemu ustanowiona zostaje harmonijna relacja między id, superego i siłami świata zewnętrznego.

Anna Freud

Co istotne, każda konfrontacja z lękiem jest bolesna. Gdy w ostatnich odcinkach pierwszego sezonu kobieta-tytan pustoszy miasto, dowódca Korpusu Zwiadowczego nie ma wątpliwości, że będzie to dla ludzi cenną szansą. Pomimo jej destrukcyjnej siły, członkowie korpusu zyskują bowiem okazję pozbycia się jej raz na zawsze. To pozwala zrozumieć, że chociaż pokonanie lęku pozostaje możliwe, nigdy nie następuje ono bez ofiar (– Jeżeli istnieje ktoś, kto może przynieść zmiany, będzie to ktoś, kto poświęci wszystko, co dla niego najważniejsze. Ktoś, kto odsunie swoje człowieczeństwo na drugi plan, by pokonać potwory. Ktoś, kto nie potrafi niczego poświęcić, nie będzie w stanie niczego zmienić!)

Gdy w ten sposób go zinterpretujemy, dostrzeżemy, że Atak tytanów opowiada o wykształcaniu w sobie specyficznej odwagi, która nie jest skierowana przeciwko zagrożeniom zewnętrznym, lecz przeciwko temu, co kryje się na niezbadanych obszarach naszego umysłu. Aby poradzić sobie z lękami, trzeba być gotowym spojrzeć im w oczy (– Jeżeli zawładnie wami strach przed tytanami, już nigdy nie będziecie mogli stanąć z nimi do walki). Umiejętność zapanowania nad strachem stanowi nieodzowny warunek poszerzania strefy wpływów ego, przejmowania kontroli nad tymi terytoriami świadomości, które zostały zawłaszczone przez lęki, zyskiwania większej psychicznej autonomii i swobody.

Powrót do przeszłości

W toku rozwoju wydarzeń wychodzi na jaw, że ojciec Erena, Grisha Jaeger, prowadził na synu badania, które doprowadziły do wykształcania w nim umiejętności przemieniania się tytana. Chociaż źródło i znaczenie mocy bohatera pozostaje nieznane, Eren przypomina sobie o pozostawionych przez ojca w piwnicy rodzinnego domu wskazówkach (– Przypomniałem sobie jedną rzecz. Piwnica w moim starym domu. Mój ojciec powiedział, że wszystko zrozumiem, kiedy tam dotrę. Przez niego jestem tym, czym jestem. Jeśli dostanę się do piwnicy, prawdopodobnie dowiem się również prawdy o tytanach). Jeżeli chłopakowi uda się tam dotrzeć, będzie w stanie poznać sekret swych zdolności. Pozwoli mu to również na przejrzenie natury tytanów i ich ostateczne unicestwienie. Problem w tym, że dom Erena znajduje się na terenie opanowanej przez potwory Shinganshiny. Aby dostać się na miejsce, musi on więc ruszyć im naprzeciw i stawić im czoła.

Aby pokonać nerwicowe lęki, często należy cofnąć się do okresu dzieciństwa, bacznie przyglądając się swym ówczesnym przeżyciom. Trzeba również przekroczyć poziom świadomości w kierunku tego, co nieświadome; zaburzyć normalne funkcje ego, dopuszczając do głosu wzburzone popędy agresji i seksualności, które kłębią się w id. Jest to właśnie coś, co robi Eren. Gdy z tej perspektywy na nie spojrzymy, jego losy zaczną przypominać doświadczenia innych uczestników sesji psychoterapeutycznych, które potwierdzają zasadę Freuda, że powrót do przeszłości i nieświadomości stanowi jedyną drogę do wyzwolenia.


Anna Freud (1895-1982)

Szóste, najmłodsze dziecko Zygmunta Freuda. Wyobcowana wśród rodzeństwa i rówieśników, od najmłodszych lat uczestniczyła w spotkaniach Wiedeńskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego. Ścisła współpracowniczka ojca, nigdy nie założyła rodziny, zajmując się terapią dziecięcą i psychicznymi mechanizmami obronnymi. Jej zdaniem staramy się za wszelką cenę bronić naszego ego (pola samoidentyfikacji) przed wewnętrznymi i zewnętrznymi zagrożeniami. W tym celu korzystamy z mechanizmów obronnych (takich jak wyparcie, projekcja czy sublimacja), zniekształcając swój stosunek do rzeczywistości. W 1940 roku założyła ośrodek dla dzieci dotkniętych skutkami wojny, który istnieje do dzisiaj.

Źródła:
1. Anna Freud, Ego i mechanizmy obronne, przeł. M. Ojrzyńska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 19-20, 44, 47, 124.
2. Serial Shingeki no Kyojin [cytaty z dialogów: e1, m. 13. e2, m. 4. e8, m. 9., e10, m. 7., e11, m. 11. e11, m. 20. e20, m. 8].
3. Attackontitan.fandom.com [zdjęcie].

Jestem doktorem filozofii, pisarzem, copywriterem i pasjonatem kina. Omawiam filozoficzne zagadnienia na filmowych przykładach.

Leave a reply:

Your email address will not be published.

Site Footer

Sliding Sidebar

Media społecznościowe

Bądź na bieżąco