Gdy myślimy o dzieciach, zwykle wyobrażamy je sobie jako uosobienie niewinności. Warto jednak zwrócić uwagę, że z pewnego punktu widzenia jest inaczej. Stanowiąc jedno ze swoją egoistyczną i gwałtowną wolą, posiadają one niewyważoną tożsamość, która wiąże się przede wszystkim z pragnieniami i domaganiem się ich zaspokojenia. Co by się stało, gdyby wszystkie z nich ulegały bezpośredniej i natychmiastowej materializacji?
Nowe otoczenie
Ida to nieśmiała, wycofana dziewczynka, która – po przeprowadzce z rodzicami do nowego mieszkania – staje przed koniecznością odnalezienia się w nowym gronie znajomych. Chociaż opiekunowie przez cały czas zapewniają jej potrzebne wsparcie, w centrum ich uwagi znajduje się druga córka – nieco starsza, cierpiąca na autyzm Anna, która nie potrafi mówić i jest pogrążona w swym wewnętrznym świecie.
Spędzając dużo czasu na podwórku, Ida szybko nawiązuje nową znajomość. Poznawszy mieszkającego w okolicy rówieśnika Bena, bohaterka filmu Niewiniątka (2021) Eskila Vogta chętnie się z nim bawi, biegając po klatach schodowych i pobliskim lesie. Do kręgu znajomych wkrótce dołącza kolejna osoba. Potrafiąca niezwykle łatwo komunikować się z Anną, wrażliwa i niepewna siebie Aisha. Chociaż grupa dzieci sprawia wrażenie niewinnych, nie wzbudzając niepokoju otoczenia, niedługo wychodzi na jaw, że jest w nich coś demonicznego.
Dziecięca niewinność
Gdy myślimy o dzieciach, zwykle wyobrażamy je sobie jako uosobienie niewinności. Warto jednak zwrócić uwagę, że z pewnego punktu widzenia jest zupełnie inaczej. Stanowiąc jedno ze swoją – jeszcze w pełni egoistyczną i gwałtowną – wolą, posiadają one niewyważoną tożsamość, która wiąże się przede wszystkim z pragnieniami i domaganiem się ich zaspokojenia.
W teorii psychoanalitycznej przyjmujemy zdecydowanie, że przebieg procesów psychicznych regulowany jest automatycznie przez zasadę przyjemności, a więc sądzimy, że wywoływany jest każdorazowo przez nieprzyjemne napięcie, a następnie przybiera taki kierunek, by rezultatem końcowym był spadek tego napięcia, czyli usunięcie uczucia nieprzyjemności lub też wytworzenie przyjemności.
Zygmunt Freud
To oznacza, że istnienie dziecka opiera się w znacznej mierze na tym, że czegoś ono chce – i chce tego natychmiast. Stanowiąc narzędzia pomagające w realizacji pragnień lub przeszkody na drodze do ich urzeczywistnienia, inni ludzie nie są jeszcze z jego perspektywy w pełni upodmiotowieni. To jedynie statyczne figury, które wywołują tarcia z subiektywną wolą. Ponieważ w okresie dzieciństwa owa wola nie jest jeszcze utemperowana przez rzeczywistość, postępowaniem dzieci praktycznie w całości rządzi freudowska zasada przyjemności.
Zapisz się na newsletter, aby nie przegapić najciekawszych artykułów z bloga i otrzymać dodatkowe zestawienia tekstów.
Instynkt okrucieństwa
Chociaż Ida to urocza, niepozorna dziewczynka, szybko staje się jasne, iż tkwi w niej pewien instynkt okrucieństwa. Traktując milczącą siostrę instrumentalnie, bohaterka filmu Vogta ze śmiechem ją szczypie, demonstrując Benowi jej domniemaną niewrażliwość na ból. Gdy dziewczynka odnajduje w domu kawałki potłuczonego szkła, wkłada je do buta Aishy. Spędzając całe dnie z kolegą na podwórku, czerpie natomiast przyjemność z zabijania robaków i niszczenia mrowiska.
Jak wkrótce wychodzi na jaw, jej moralna obojętność ustępuje jednak okrucieństwu Bena. Odnajdując w lesie bezpańskiego kota, chłopiec bez mrugnięcia okiem zrzuca go z klatki schodowej, a następnie – pomimo protestów Idy – bezlitośnie dobija. Chociaż dramaturgia ukazanych w Niewiniątkach wydarzeń gwałtownie wzrasta, wciąż nie sięga ona jednak zenitu.
Zasada przyjemności
Jeśli chcemy mówić o niewinności dzieci, musimy przede wszystkim pamiętać o wieloznaczności słowa niewinność. Znajdując się we wczesnej fazie rozwoju, bez wątpienia nie są one wrogo nastawione do rzeczywistości lub intencjonalnie okrutne. Bezpośrednio wrastające w świat zewnętrzny, szczere w swych reakcjach, nieuwikłane w skomplikowane gry dorosłych o władzę, sukces i dominację, poniekąd faktycznie pozostają więc niewinne.
Z drugiej strony jednak dzieci to istoty niezsocjalizowane, które podchodzą do otoczenia w skrajnie eksperymentalny sposób. Bezwarunkowo domagając się od niego tego, aby naginało się do ich egoistycznej woli, bezustannie testują one innych, wykształcając w sobie umiejętność wpływania na świat zewnętrzny. W takiej sytuacji krzyki, tupanie nogami i płacz szybko uzyskują funkcję manipulacyjną, pozwalając im na poszerzanie swojej sfery wpływów. Jest to zatem coś, co stanowi przeciwieństwo niewinności.
Niezwykłe dzieci
Gdy pewnego razu Ida z Benem bawią się w lesie, chłopiec postanawia coś jej pokazać. Prosząc dziewczynkę o zrzucenie kamienia z wysokości ramienia, bohater filmu Vogta siłą woli zakrzywia tor jego spadania. Chociaż Ida początkowo nie dowierza temu, co się stało, rodzące się w jej głowie przypuszczenia wkrótce odnajdują kolejne i dobitne potwierdzenia: jej kolega dysponuje zdolnościami parapsychicznymi, które pozwalają mu wpływać myślami na rzeczywistość.
Opowiadając o wszystkim reszcie znajomych, dziewczynka orientuje się, że z nimi jest podobnie: jej siostra Anna potrafi robić to samo, co Ben, siłą woli powodując, iż kręcące się na podłodze talerze długo nie opadają, natomiast Aisha słyszy cudze myśli. Chociaż początkowo zdolności parapsychiczne stają się dla dzieci wyłącznie źródłem rozrywki, po czasie przekształcają się w narzędzie wzajemnego wywierania wpływu i destrukcji.
Zasada rzeczywistości
Jak wskazuje przywołany już Zygmunt Freud, socjalizacja człowieka wiąże się przede wszystkim z utemperowaniem jego egoizmu i roszczenia do zaspokojenia wszystkich spontanicznych pragnień; z uświadomieniem mu, że nie wszystko kręci się wokół niego, a dookoła istnieją ludzie, którzy mają własne prawa i punkty widzenia. Zdaniem myśliciela ów proces polega na – zwykle wyjątkowo bolesnej – konfrontacji zasady przyjemności z zasadą rzeczywistości.
Wiemy, że zasada przyjemności właściwa jest pierwotnemu sposobowi działania aparatu psychicznego, jeśli natomiast chodzi o samopotwierdzenie organizmu wśród trudności świata zewnętrznego – jest od początku bezużyteczna, a nawet w wysokim stopniu niebezpieczna.
Pod wpływem samozachowawczego instynktu jednostki zostaje ona zastąpiona przez zasadę rzeczywistości, która, nie rezygnując z zamiaru osiągnięcia w ostatecznym rozrachunku także przyjemności, wymaga jednak i doprowadza do odsunięcia jej zaspokojenia, do rezygnacji z niektórych możliwości tego zaspokojenia oraz do czasowego tolerowania przykrości na długiej drodze do przyjemności.
Zygmunt Freud
Zgodnie z tą koncepcją, dorastając, zbierając doświadczenia i rozpoznając istnienie kolejnych granic, dzieci wykształcają w sobie pewnego rodzaju zmysł rzeczywistości; zdają sobie sprawę, że chcąc funkcjonować w społeczeństwie, muszą ograniczyć swoje potrzeby, nauczyć się empatii i samokontroli, uznając innych ludzi za coś więcej niż środki do egzekwowania swojej woli. W rezultacie zasada przyjemności zostaje zrównoważona przez zasadę rzeczywistości, a człowiek staje się istotą cywilizowaną.
Śmiertelny konflikt
Spędzając czas na wspólnej zabawie, dzieci z filmu Vogta – nieświadome i niewinne w swych intencjach – zaczynają żartować z Bena. Chociaż chłopiec zwykle zachowywał się przyjaźnie, od tej pory się to zmienia. Bohater Niewiniątek staje się nieobliczalny i agresywny, a pomiędzy nim i resztą dzieci narasta wroga atmosfera. Gdy pewnego razu rozgniewany bohater siłą woli zaczyna dusić Aishę, na przeszkodzie staje mu Anna. Jak wychodzi na jaw, autystyczna dziewczynka – która pod wpływem relacji z Aishą zaczęła mówić i stała się bardziej samodzielna – dysponuje większą mocą niż jej młodszy znajomy, jako jedyna będąc w stanie mu się przeciwstawić.
Uciekając z parku i trzymając się na uboczu, Ben wyczekuje możliwości zemsty. Zrzucając garnek z gorącą zupą na swoją mamę, łamiąc nogę grającemu w piłkę nastolatkowi, a następnie przejmując kontrolę nad dorosłym sąsiadem, który zabija dokuczającego mu wcześniej nastolatka, bohater norweskiego filmu folguje swojej żądzy okrucieństwa. Pomiędzy niezwykłymi dziećmi rozpoczyna się śmiertelny konflikt.
Nieokiełznany egoizm
Gdy spojrzymy na niego z nakreślonej wyżej perspektywy, okaże się, że film Niewiniątka stanowi pouczający eksperyment myślowy. W nieco udramatyzowany i przerysowany sposób ukazuje on mianowicie, co by się stało, gdyby dzieci były w stanie bezpośrednio egzekwować swoją wolę, wywierając wpływ na otoczenie nie prośbami, krzykami i płaczem, lecz samą siłą skupienia. Co by się stało, gdyby wszystko, czego tylko zapragną, natychmiast ulegało materializacji, a – rządząca ich postępowaniem – zasada przyjemności nie natykałaby się na wzmożony opór rzeczywistości?
Ukazują historię obdarzonej zdolnościami parapsychicznymi grupy dzieci, reżyser przekonuje, iż w takiej sytuacji gwałtownie ścierające się ze sobą, partykularne egoizmy dążyłyby po prostu do postępującej kolonizacji kolejnych obszarów rzeczywistości. Rzeczywistości, w której nie istniałoby wyraźne rozróżnienie na podmiot i przedmiot, inni ludzie byliby wyłącznie środkami do celu, a uznawane przez nas za okrutne zachowania rodziłyby się w sercu niewinności.
Zygmunt Freud (1856-1939)
Austriacki lekarz żydowskiego pochodzenia, twórca psychoanalizy, badacz zaburzeń psychicznych i autor nowatorskiej koncepcji budowy ludzkiej psychiki. Uznawał, że człowiek jest istotą irracjonalną, którą rządzą instynkty seksualne, a świadomość stanowi wyłącznie cienką warstwę nad nieświadomością. Od dziecka traktowany jak geniusz, w trakcie studiów medycznych zaczął specjalizować się w neurologii. Usiłował leczyć pacjentów rozmową: uświadomienie sobie źródeł swoich problemów miało pomóc im je przezwyciężyć. Po zdiagnozowaniu u niego raka raka jamy ustnej, przeszedł 33 operacje i przestał mówić. Popełnił samobójstwo, zażywając powiększoną dawkę morfiny.
Źródła: 1. Zygmunt Freud, Poza zasadą przyjemności, przeł. J. Prokopiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 13,15. 2. Bloody-disgusting.com [kadr z filmu].
