Choć na co dzień zamieszkujemy bezpieczny, przyjazny świat, podskórnie wyczuwamy, że nie jest on całością rzeczywistości. Czasami nawet jedna samotna noc wystarczy, abyśmy poczuli, że pod powierzchnią tego, co znajome, skrywa się mrok.
Stringi zamiast burek
Postój (2016) Delphine i Muriel Coulin ukazuje losy francuskich żołnierzy, którzy po powrocie z misji w Afganistanie na trzy dni zostają zakwaterowani w ekskluzywnym hotelu na Cyprze. W czasie zorganizowanego przez przełożonych przystanku żołnierze mają się bawić i wypoczywać, jednocześnie uczestnicząc w sesjach z psychologiem, który pomaga im w konfrontacji z bolesnymi wspomnieniami przy użyciu technologii wirtualnej rzeczywistości. Jak wspomina jedna z bohaterek filmu po przybyciu na miejsce: Jakbym znalazła się w innym życiu. Były burki, są stringi – dodaje jej towarzysz, przypatrując się tańczącym turystom.
W ciągu dnia żołnierze spacerują pod palmami, piją alkohol i palą, spędzają czas w saunie, siedzą nad basenem lub leżą na leżakach. Popołudniami spotykają się zaś w ciemnym pokoju, gdzie każdy z nich wychodzi na środek i opowiada o doświadczeniach wojennych, które nim wstrząsnęły. Podczas gdy żołnierze relacjonują szczegóły zasadzek, strzelanin i śmierci kolegów, opisując widok ich porozrywanych ciał, na ekranie pojawiają się komputerowe wizualizacje ich wspomnień, które – zgodnie ze słowami bohaterki – mają je zastąpić czystymi obrazami.
Znaczenie terapii, w której uczestniczą żołnierze, można interpretować na dwa sposoby. Z jednej strony w trakcie zajęć przeżycia żołnierzy zostają w pewnym sensie wygładzone, pozbawione emocjonalnej głębi. Z tej perspektywy jest to przedsięwzięcie sztuczne, długofalowo szkodliwe. Z drugiej jednak tego rodzaju terapia stanowi ucieleśnienie jungowskiej idei konfrontacji człowieka z ciemną stroną egzystencji i samego siebie, z jego najskrytszymi obawami, przyczynami niepokoju – konfrontacji, która bywa trudna, lecz zwykle okazuje się potrzebna.
Zapisz się na newsletter, aby nie przegapić najciekawszych artykułów z bloga i otrzymać dodatkowe zestawienia tekstów.
Dwa wymiary rzeczywistości
Według czechosłowackiego filozofa Jana Patočki doświadczenie rzeczywistości posiada dwa aspekty: codzienny i bezpieczny, w którym najlepiej się odnajdujemy, oraz utajony i złowieszczy, który wiecznie migoce na horyzoncie, okazjonalnie przebijając spod powierzchni powszedniego życia.
Chociaż intencjonalnie skupiamy uwagę na pierwszym, bezpiecznym świecie, na intuicyjno-emocjonalnym poziomie ciągle wyczuwamy istnienie drugiego. Pewne okoliczności natomiast sprawiają (choroba, śmierć, cierpienie, niesprawiedliwość, porażki i istotne straty, a nawet samotne, bezsenne noce), że zostajemy wrzuceni bezpośrednio do jego wnętrza. Jak wyjaśnia filozof, analizując powieść Babunia Boženy Němcovej:
Gdy ją czytamy, wciąż mamy poczucie, że czytamy o czymś prawdziwym. […] Zawierają się w niej dwie opowieści.
Jedna opowieść to opowieść o tym, co bliskie, prawdziwe i codzienne; ludzie są tu mocno zakorzenieni w ziemi. Pozostają w ciągłym, codziennym, cogodzinnym kontakcie z czymś, co dobre, co pozytywne, co się utrzymuje, gdy jednostka się go chwyci. Jest to coś, co wszyscy ludzie w pewnym sensie wewnętrznie zaakceptowali, co powitali, czego się trzymają w smutku i radości […].
Oprócz tego odnajdujecie tu [w powieści] jeszcze coś innego, pewną proto-opowieść: o ciemności, o obcym, wrogim miejscu, gdzie czai się horror, szaleństwo, ciemność, nieopisane zło. Wiecie, że historia Victorii nie jest opowiedziana w całości, że nie jest to możliwe, ponieważ zawiera ona w sobie coś, co jest niewypowiedziane, ponieważ nie można tego powiedzieć, chociaż przenika to prosto do drugiego świata.
Te dwa światy wspólnie tworzą jeden świat w całości. […] Ale konkretność ludzkiego życia polega właśnie na tej opozycji […].
Jan Patočka
Rozwarstwienie świata
Chociaż Postój ukazuje specyficzne wydarzenia, pozornie nie pozwalając na odruchową identyfikację z bohaterami, wiernie portretuje on strukturę współczesnego świata, a poniekąd całej ludzkiej egzystencji.
Dobry i zły świat pozostają dziś wyraźnie rozdzielone: pierwszy zmierza w stronę histerycznej, jarmarcznej infantylizacji, drugi czyni nas natomiast bezradnymi i samotnymi, rozwiewając złudne poczucie stabilizacji, sensu i bezpieczeństwa, które nam towarzyszy. To sprawia, że pierwszy świat bezustannie się rozrasta – próbujemy się w nim zatracić, odurzając się towarzystwem, pracą lub zabawą. Drugi staje się z kolei naszym prywatnym mrokiem, ciemnym pokojem, do którego – niczym bohaterowie Postoju – wstępujemy po ustaniu gwaru. Jak kontynuuje Patočka:
Z jednej strony posiadamy ciepły, znajomy świat, który pozostaje stabilny, utrzymuje nas w cieple, zapewnia nam utrzymanie, chociaż nie jest komfortowy, ponieważ musimy za to płacić każdego dnia i każdej minuty trudną, zdeterminowaną pracą itd., a z drugiej [posiadamy również] ten inny, straszny [świat], który w pewnym sensie zawsze pozostaje obecny. Chociaż znajduje się on gdzieś na peryferiach, może przebić się tu w każdej chwili.
[…] Zwróćcie uwagę, że historia szaleństwa rozpoczyna się wraz z najbardziej elementarnymi rzeczami w naszej naturze, rozpoczyna się tam, gdzie człowiek rozkwita i znajduje spełnienie. Nagle coś takiego może przebić się w życiu wszędzie. To oznacza, że czujemy, że w naszym ludzkim doświadczeniu zawsze tkwi coś, co może prowadzić z jednej ścieżki na drugą.
Jan Patočka
Z tej perspektywy widać, że dwa wspomniane światy nie są połączone, lecz niewspółmierne. Tam zginęło troje ludzi, a nas wysyłają na rajskie wakacje – mówi sfrustrowana bohaterka. W porównaniu z głębią i powagą prawdziwych egzystencjalnych problemów, walory dobrego świata sprawiają wrażenie miałkich i powierzchownych. Gdy przypatrujemy mu się z zewnątrz, potrzebując prawdziwego wsparcia, czujemy się oszukiwani, łudzeni zestawem błyskotek.
Jan Patočka (1907-1977)
Czechosłowacki filozof, przedstawiciel fenomenologii, uczeń Edmunda Husserla i Martina Heideggera. Sygnatariusz Karty 77 (deklaracji sprzeciwu wobec łamania praw człowieka przez komunistyczną władzę). Po państwowym zakazie nauczania, zorganizował tajne wykłady w swoim mieszkaniu, w których omawiał dzieła Platona, odnajdując w nich przełomową dla duchowo-intelektualnej tożsamości Europy ideę troski o duszę. Po 11-godzinnym przesłuchaniu przez Służbę Bezpieczeństwa zmarł na udar mózgu. Jego sokratejska śmierć przyciągnęła na pogrzeb rzesze zwolenników, stając się antyreżimową manifestacją.
Źródła: 1. Jan Patočka, Platon and Europe, przeł. P. Lom, Stanford University Press, Stanford 2002, s. 44-45. 2. Festival-cannes.com [zdjęcie].
