Sens wyprawy na Jeju Island [Virgin Stripped Bare by Her Bachelors]

Wspólne zainteresowania, wartości i przekonania sprawiają, że czujemy, jakby pomiędzy nami a innymi ludźmi istniała nić porozumienia. Kiedy jednak przyglądamy się relacjom z zewnątrz, widzimy, że wszyscy pozostajemy uwięzieni w hermetycznych światach subiektywnych znaczeń. Czy istnieje szansa, abyśmy kiedykolwiek je opuścili?

The Bride

The Bride Stripped Bare by Her Bachelors, Even (1915-1923) Marcela Duchampa to wysoka prawie na 3 metry szklana płyta, na której francuski artysta umieścił wzory ułożone z papieru, folii, drutów i innych materiałów. Dzieło zostało podzielone na dwie odrębne części: na górze znajduje się zamknięta niczym w klatce panna młoda, natomiast na dole widać grupę zwróconych w jej kierunku, stłoczonych w jednym miejscu kawalerów. Zdaniem interpretatorów The Bride stanowi próbę przedstawienia męskiego i żeńskiego pożądania w ich wzajemnym, skomplikowanym związku.

Szczególnie ciekawa okazuje się geneza powstania dzieła w jego obecnej postaci. Wkrótce po tym, jak Duchamp po raz pierwszy umieścił ją na wystawie w Brooklyn Museum, szyba uległa zniszczeniu w transporcie. Artysta starannie złożył jednak wszystkie potłuczony fragmenty, unieruchamiając je pomiędzy dwoma płytami. Dzieło po raz kolejny trafiło na wystawę, a Duchamp doszedł do wniosku, że dopiero teraz należy uznać je za ukończone. Ukończone nie przez technikę, umiejętności lub talent, lecz przez przypadek.

Virgin

Film Virgin Stripped Bare by Her Bachelors (2000) Sang-soo Honga opowiada o relacjach trójki Koreańczyków: właściciela galerii sztuki Jae-hoona, jego przyjaciela, reżysera Young-soo, oraz młodej scenarzystki, która dla niego pracuje: Soo-jung.

Ponieważ Jae-hoon dysponuje majątkiem, Young-soo zwraca się do niego z prośbą o pomoc w sfinansowaniu filmu. Mężczyzna przychodzi na spotkanie ze współpracowniczką, która od początku wzbudza zainteresowanie właściciela galerii. Gdy Jae-hoon i Soo-jung się do siebie zbliżają, rodzą się między nimi żywe uczucia. Wkrótce okazuje się jednak, że Young-soo i Soo-jung łączy znacznie więcej, niż czysto zawodowe relacje. Napięcie pomiędzy dwoma mężczyznami zaczyna narastać. Cała trójka bohaterów wikła się w kolejne nieporozumienia.

Odmienne perspektywy

Każdy znaczący bodziec ukazuje człowiekowi życie od pewnej swoistej strony; świat pojawia się wówczas w nowym oświetleniu.

Wilhelm Dilthey

Film Honga został podzielony na osobne, podpisane tytułami i numerami sceny, które przedstawiają wydarzenia z dwóch perspektyw: najpierw Jae-hoona, później zaś Soo-jung.

Obserwując zachowania bohaterów, widzimy, że żyją oni w odrębnych, prywatnych światach, które tylko częściowo się przenikają. Czasami nawiązując ograniczone porozumienie, po chwili ponownie je tracą. Odbijając się od siebie niczym ślepcy, próbujący po omacku odnaleźć drogę, pozostają we władaniu przypadku. Chociaż Jae-hoo i Soo-jung zbliżają się do siebie dzięki sile miłości, podobnie jak panna młoda i kawalerowie z kompozycji Duchampa, pozostają jednak trwale rozdzieleni.

Całość rozumienia jest więc irracjonalna, jak zresztą samo życie. Nie może ono zatem być reprezentowane przez żadne formuły postępowania logicznego. A ostateczna, choć całkiem subiektywna pewność, która tkwi w tym przeżyciu odtwórczym, nie wymaga dodatkowo sprawdzenia poznawczej wartości wniosków, przedstawiających przebieg rozumienia. Są to granice, które stawia logicznemu traktowaniu rozumienia sama jego natura.

Wilhelm Dilthey

Uczestnicząc w tych samych wydarzeniach, bohaterowie inaczej je postrzegają, inaczej zapamiętują. Z czego to wynika? Przyglądając się ich zachowaniom, możemy pojąć, że interpretowanie świata nie jest wtórnym, lecz pierwotnym procesem, który następuje na poziomie spontanicznej percepcji rzeczywistości. Jae-hoon, Young-soo i Soo-jung w ograniczonym stopniu się rozumieją, ponieważ w ścisłym sensie nie mieszkają we wspólnym świecie fizycznym, lecz w odrębnych sferach znaczeń.

Moje przeżycie i rozumienie nie likwiduje realności faktów. Tworzą one system wyobrażeń, w którym to, co dane z zewnątrz, powiązane jest z biegiem mojego życia. Żyję w tym świecie wyobrażeń, a gwarancją jego obiektywnego znaczenia jest dla mnie nieustanna wymiana moich przeżyć z przeżyciami i rozumieniem innych.

Wilhelm Dilthey

Odmienne sensy

Aby zyskać wgląd w prywatne światy znaczeń dwojga bohaterów, warto przyjrzeć się ich odmiennym interpretacjom kilku incydentów.

• Rękawiczki. Gdy para spotyka się w parku, dziewczyna oddaje Jae-hoonowi rękawiczki, które znalazła, zwracając się do niego w miły sposób, a następnie prosząc, aby na przyszłość lepiej ich pilnował. Z perspektywy bohatera pozostaje ona jednak wycofana i oschła, oddając mu rękawiczki dopiero wtedy, gdy sam o nie poprosił.
• Pierwszy pocałunek. Gdy Jae-hoon i Soo-jung po raz pierwszy się całują, upojony chwilą mężczyzna nie dostrzega, jak głęboko dziewczyna to przeżywa. W pewnym momencie bohaterka zaczyna płakać, opowiadając, że jeszcze nigdy się w ten sposób nie całowała, doświadczając jedynie przelotnych miłostek.
• Rozmowa o związku. Kiedy Jae-hoo po raz pierwszy proponuje Soo-jung poważny związek, dziewczyna odmawia, przypominając, że wciąż słabo się znają. Mężczyzna czuje się rozgoryczony, wyraźnie zapamiętując odpowiedź, która zagrodziła mu drogę do szczęścia. Dla dziewczyny nie ma to jednak większego znaczenia.
• Druga rozmowa o związku. Gdy Jae-hoo i Soo-jung zaczynają się spotykać, dziewczyna nie potrafi pogodzić się z tym, że robią to po kryjomu. Pytając mężczyznę o przyczyny jego postępowania, bohaterka narzeka, że jego oczekiwania wszystko komplikują. Jae-hoo odpowiada, że traktuje ich relację poważnie, nigdy wcześniej się tak nie czuł, myśli o małżeństwie. Chociaż Jae-hoo ma swoje powody, aby nie godzić się na ujawnienie związku, z perspektywy Soo-jung pozostają one nieuchwytne.
• Dziewica. Kiedy para po raz pierwszy idzie do łóżka, Soo-jung wyznaje Jae-hoowi, że jest dziewicą, natychmiast stając się dla niego uosobieniem niewinności. Mężczyzna nie wie jednak o jej nieudanym seksie z przyjacielem, nie ma również pojęcia, że wcześniej niemal zgwałcił ją Young-soo.
• Opaska z napisem Kiss. Gdy Jae-hoo przyjeżdża na stację Kojan, aby spotkać się z Soo-jung, para wychodzi się przejść. Spacerując po zamarzniętym jeziorze, zakochani odnajdują zatopioną w lodzie opaskę na rękę z napisem Kiss. Chociaż Soo-jung zapada to w pamięć, zyskując w jej oczach symboliczne znaczenie, Jae-hoo nie zwraca na opaskę większej uwagi.
• Wyjazd na wyspę Jeju. Gdy Soo-jung proponuje Jae-hoowi, aby wybrali się w jakieś ładne miejsce, mężczyzna wspomina wprawdzie o wyspie Jeju, lecz natychmiast zaczyna myśleć o seksie w miejscowym hotelu. Dla obydwojga bohaterów filmu Honga wyjazd na wyspę Jeju posiada odmienne znaczenie. Kiedy chłopak dzwoni do dziewczyny, aby przełożyć wyjazd i zasugerować wybór innego miejsca, Soo czuje się rozczarowana i smutna. Jae-hoo nie ma jednak pojęcia, co to dla niej znaczy, mężczyzna nie uczestniczy w jej świecie sensu.
• Imię. Gdy Jae-hoo myli w łóżku imię Soo-jung, nazywając ją Jungą, dziewczyna natychmiast go z siebie zrzuca, ubiera się i wychodzi z pokoju. Chociaż mężczyzna tłumaczy, że było to tylko przejęzyczenie, bohaterka nie chce go słuchać. Choć po pewnym czasie Jae-hoo już o niczym nie pamięta, dla Soo-jung zaistniała sytuacja ma trwałe znaczenie.
• Zniknięcie. Kiedy para wychodzi z hotelu na dwór, Soo-jung niespodziewanie znika, zaś Jae-hoo bezskutecznie jej szuka. Gdy dziewczyna w końcu wraca, mężczyzna wszczyna awanturę, relacjonując, jak bardzo się denerwował, mając do niej pretensje, że ciągle się na nim mści. Skupiona na incydencie w hotelu Soo-jung nie zważa jednak na to, jak bardzo go wystraszyła.

Czytanie świata

Ponieważ w ich przypadku mamy do czynienia z bogactwem wieloznacznego sensu, czytanie książek i studiowanie dzieł sztuki wymaga interpretacji. Same znaki językowe lub graficzne nic nam nie mówią – zaczynają czynić to dopiero wtedy, gdy uzyskają określone znaczenie.

Chociaż inne obszary życia sprawiają wrażenie obiektywnie ugruntowanych, trwałych i konkretnych, ich status jest w znacznej mierze podobny. Zdaniem przedstawicieli filozofii hermeneutycznej (dziedziny filozofii, która zajmuje się kwestią rozumienia i sztuką interpretacji) ludzki świat rodzi się dopiero wtedy, gdy wypełniające go wydarzenia zaczynają mienić się blaskiem subiektywnego sensu. To oznacza, że zamieszkiwany przez nas świat nie jest wyłącznie światem obiektów fizycznych, lecz światem znaczeń. Między innymi dlatego potrzeba wzajemnego porozumienia staje się tak wielkim wyzwaniem.

Wszelkie myślenie, wszelkie wewnętrzne albo zewnętrzne działanie występuje jako zwarte i rozwija się. Ale przeżywam także pewien wewnętrzny stan spokoju […].

Ujmuję w nim innych ludzi i rzeczy nie tylko jako realności, które pozostają w związku przyczynowym ze mną i ze sobą nawzajem: powiązania życiowe prowadzą ode mnie we wszystkich kierunkach, odnoszę się do ludzi i rzeczy, zajmuję wobec nich stanowisko, spełniam ich wymagania wobec mnie i oczekuję czegoś od nich. Jedni mnie uszczęśliwiają, poszerzają moje istnienie, wzmagają moją siłę, inni wywierają na mnie nacisk i ograniczają mnie.

Wilhelm Dilthey

Przypisane do cudzych doświadczeń, subiektywne znaczenia, pozostają trudne do przyswojenia, ponieważ posiadają złożoną, unikalną genealogię. Co oznacza The Bride Duchampa? Artysta dołączył do dzieła dziesiątki niejasnych notatek, które składają się z zapisanych strumieniem świadomości przemyśleń, gier słownych, żartów, niejednoznacznych nawiązań. Każdy ze współtworzących kompozycję elementów posiada pewne znaczenie, które rodziło się w toku 8-letnich studiów Duchampa, wyrastając na gruncie jego niemożliwych do wiernego odtworzenia, subiektywnych skojarzeń.

Dlaczego jednakowe wydarzenia wywarły na Jae-hoona i Young-soo odmienny wpływ, dlaczego ich reakcje bywały tak różne? Jest to coś, czego – podobnie jak przy próbach zrozumienia dzieła Duchmapa – nigdy się nie dowiemy.

Przyjaciel jest dla niego [dla człowieka] siłą, która wzmaga jego własne istnienie, każdy członek rodziny ma określone miejsce w jego życiu i wszystko, co go otacza, jest przezeń rozumiane jako życie i duch, który się w nim zobiektywizował. Ławka pod drzewami, cieniste drzewo, dom i ogród mają pośród tych obiektywizacji swój charakter i znaczenie. W ten sposób życie każdej jednostki wytwarza właściwy sobie świat.

Wilhelm Dilthey

Potłuczone szkło

Jeżeli ponownie przyjrzymy się pracy Duchampa, spoglądając na nią przez pryzmat filmu Honga i uwag Wilhelma Dilthey’a, zauważymy, że nie opowiada ona wyłącznie o pożądaniu, lecz przede wszystkim o perspektywizmie.

Gdy myślimy o nieprzekraczalnej samotności człowieka, zakorzenieniu wszelkich ludzkich doświadczeń w subiektywnych punktach widzenia oraz naszej niezdolności do przekazywania swych intymnych odczuć innym, sięgamy po metaforę bycia uwięzionym za szybą. Jeżeli faktycznie spoglądamy na świat przez szklaną płytę, nie jest ona jednak przejrzysta, lecz potłuczona. Zniekształcając widok, potłuczone fragmenty szkła sprawiają, że wszystko mieni się tysiącem sposobów – rzeczywistość staje się kalejdoskopiczna.

Kiedy w przeżyciach, w całej różnorodności ich cech, doświadczamy rzeczywistości życia, odnosimy wrażenie, że dostarczają nam wiedzy tylko o czymś pojedynczym, o naszym własnym życiu. Pozostaje ona zawsze wiedzą o czymś jednorazowym i żaden logiczny środek pomocniczy nie może przezwyciężyć tego ograniczenia, zawartego w sposobie doświadczania przeżycia.

Dopiero rozumienie znosi ograniczenie indywidualnego przeżycia, tak jak z drugiej strony nadaje ono osobistym przeżyciom charakter doświadczenia życiowego. Kiedy rozumienie rozciąga się na wielu ludzi oraz twory i wspólnoty duchowe, wówczas rozszerza ono horyzont pojedynczego życia […].

Wilhelm Dilthey

Dopóki pozostajemy skoncentrowani na swych subiektywnych wrażeniach, zwykle tego nie dostrzegamy – w ramach jednego horyzontu poznawczego wszystko pozostaje przekonujące i spójne. Jeżeli jednak przyjrzymy się międzyludzkim relacjom z zewnątrz, naszym oczom ukaże się równie skomplikowana, niezrozumiała scena, jak ta w pracy Duchampa.

Aby unieruchomić potłuczone fragmenty szkła, francuski artysta umieścił je pomiędzy dwoma szybami. Hong robi coś podobnego: próbując uchwycić jak najwięcej odblasków subiektywnych ludzkich przeżyć, pragnąć ujarzmić nieokiełznany żywioł życia, utrwala perspektywy bohaterów w sztywnej strukturze filmu. Taka operacja wciąż pozostaje jednak w znacznej mierze sztuczna. Dynamizm i wieloznaczność życia powodują bowiem, że nigdy w pełni się ona nie uda.

Wilhelm Dilthey (1833-1911)

Pochodzący z religijnej rodziny badacz F. Schleiermachera, profesor filozofii w Bazylei, Berlinie i we Wrocławiu, starał się uzupełnić dzieło I. Kanta, pracując nad nieukończoną Krytyką historycznego rozumu.

Dostrzegając niebezpieczny imperializm przyrodoznawstwa, dążył do ugruntowania różnicy pomiędzy naukami naturalnymi a humanistycznymi. Dochodząc do wniosku, że pierwsze skupiają się na wyjaśnianiu, drugie zaś na rozumieniu, doprowadził do przełomu w hermeneutyce, czyniąc z niej ogólną metodologię humanistyki. Uważał, że rozumienie wymaga przypisywania cudzym ekspresjom własnych przeżyć – kiedy ich brakuje, proces rozumienia nawet się nie rozpoczyna.

Źródła:
1. W. Dilthey, O istocie filozofii i inne pisma, przeł. E. Paczkowska-Łagowska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s. 120-121, 124.
2. W. Dilthey, Właściwości nauk humanistycznych [w:] Z. Kuderowicz, Dilthey, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, s. 193.
3. W. Dilthey, Przeżywanie i rozumienie [w:] Z. Kuderowicz, Dilthey, s. 206-207.
4. W. Dilthey, Rozumienie [w:] Z. Kuderowicz, Dilthey, s. 227, 231.
5. Oh! Soo-jung, IMDB [zdjęcie].
6. Hirshhorn Museum [zdjęcie notatek Duchampa].