Namyślając się nad charakterem sytuacji granicznych, Karl Jaspers wskazuje na cierpienie, walkę, przypadek, poczucie winy i śmierć. Oprócz wyróżnionych przez filozofa doświadczeń, istnieją jednak również dyskretne sytuacje graniczne, które rodzą się z nagromadzenia subiektywnych, drobnych cierpień i rozczarowań.
Sytuacje graniczne
Według Karla Jaspersa co pewien czas zdarzają nam się doświadczenia, które – przypierając nas do muru – do głębi nami wstrząsają. Zdaniem niemieckiego filozofa są to takie doświadczenia, jak śmierć, cierpienie, walka, przypadek czy poczucie winy. Nie mogąc ich uniknąć, jesteśmy co najwyżej w stanie doskonalić się w ich przeżywaniu.
Jaspers określa tego typu sytuacje mianem sytuacji granicznych. Niezależnie od tego, że sytuacje graniczne mijają, bezpowrotnie nas zmieniają. Po zyskaniu w nich swojego udziału, nie jesteśmy już tacy, jacy byliśmy wcześniej.
Upewnijmy się teraz co do naszego położenia jako ludzi. Istniejemy zawsze w sytuacjach. Sytuacje się zmieniają, pojawiają się różne okazje.
[…] Ale są sytuacje nie zmieniające swej istoty, nawet gdy zmieniają się ich chwilowe przejawy, a ich przemożną siłę spowijają różne zasłony: muszę umrzeć, muszę cierpieć, muszę walczyć, podlegam władzy przypadku, nieuchronnie wikłam się w winę. Te podstawowe sytuacje naszego istnienia nazywam sytuacjami granicznymi.
[…] Uświadomienie sobie tych sytuacji jest, po zdumieniu i wątpieniu, kolejnym, głębszym źródłem filozofii.
W istnieniu potocznym często staramy się od nich uchylać, przymykamy oczy i żyjemy tak, jakby ich nie było. […] Natomiast nasza reakcja na sytuacje graniczne sprowadza się bądź do ich maskowania, bądź też, jeśli pojęliśmy je naprawdę, do rozpaczy i odrodzenia: stajemy się sobą dzięki przemianie naszej świadomości bytu.
Karl Jaspers
Small Deaths
Krótkometrażowy film Small Deaths (1996), debiut reżyserski Lynne Ramsay (Musimy porozmawiać o Kevinie, Nigdy cię tu nie było, Nazwij to snem), ukazuje trzy zdarzenia w życiu Anne Marie, dojrzewającej dziewczyny z okolic Glasgow. Trudno oprzeć się wrażeniu, że przedstawione w filmie, tytułowe małe śmierci stanowią pewnego rodzaju sytuacje graniczne. Pozostają one jednak nietypowe.
Jak rozumieć małą śmierć? W jej przypadku dochodzi do przekroczenia granic naszej wewnętrznej wytrzymałości. Dzieje się tak wtedy, gdy tracimy kontrolę nad biegiem wydarzeń, brakuje nam orientacji i odpowiedzi.
- Ma and da. Ojciec wybiera się do pubu, matka z uwagą go przygotowuje. Gdy pyta mężczyznę, czy wróci na noc, ten bez słowa wychodzi. Matka i córka zostają same. Anne Marie zadaje matce pytanie, czy tata wróci. W odpowiedzi słyszy, że wróci później.
- Holy cow. Anne Marie bawi się z koleżanką na łące. Obserwując pasące się krowy, dziewczyny zwracają uwagę na chłopców, którzy gonią zwierzęta, rzucając w nie kamieniami. Nieco później Anne Marie odnajduje leżącą w krzakach, śmiertelnie zranioną krowę.
- Joke. Dziewczyna jest już starsza, czeka na chłopaka na obskurnej klatce schodowej. Ten idzie do mieszkania i po chwili ją woła. Gdy Anne Marie wchodzi do pomieszczenia, widzi grupę ludzi, którzy stoją nad nieprzytomną kobietą. W jej rękę jest wbita strzykawka. Osoby zgromadzone w mieszkaniu zaczynają krzyczeć do bohaterki, że to przedawkowanie i ma zadzwonić po karetkę. Otaczając ją ze wszystkich stron, wywołują rosnącą presję. Po chwili okazuje się, że to żart, a kobieta ze strzykawką tylko udawała.
Wydarzenia przedstawione w filmie Ramsey pozwalają zrozumieć, że mała śmierć jest czymś subiektywnym, związanym z osobistymi oczekiwaniami. W jej przypadku nie do końca chodzi o to, co naprawdę się wydarzyło, lecz jak to odczuliśmy.
Zapisz się na newsletter, aby nie przegapić najciekawszych artykułów z bloga i otrzymać dodatkowe zestawienia tekstów.
Dyskretne sytuacje graniczne
Poszukując przykładów sytuacji granicznych, Jaspers wskazuje na egzystencjalnie doniosłe, obiektywnie tragiczne wydarzenia. W praktyce jednak takie doświadczenia, jak na przykład cudza śmierć, wcale nami nie wstrząsają. Ponieważ towarzyszy im konwencjonalno-obyczajowa oprawa, a my uczestniczymy w nich wraz z innymi, korzystając z gotowych schematów reakcji i postępowania, w pewnym stopniu potrafimy je oswoić.
Prawdziwe sytuacje graniczne rodzą się głównie w wyniku wzrostu egzystencjalnej masy krytycznej, która powstaje z kumulacji drobnych, rozdrobnionych cierpień i rozczarowań. Ponieważ jedne nieszczęścia pociągają za sobą drugie, to właśnie ich nagromadzenie prowadzi do stanu, gdy nie starcza nam już sił, załamujemy się pod ich ciężarem.
W takich okolicznościach pozostajemy odizolowani od środowiska, któremu wymykają się subiektywnie znaczenia naszych reakcji. Jesteśmy pogrążeni w trudniej do porównania z czymkolwiek innym samotności i dezorientacji. Wówczas przeżywamy małą śmierć.
Karl Jaspers (1883-1969)
Przedstawiciel egzystencjalizmu religijnego, który pisał o odczytywaniu szyfrów transcendencji i naszym udziale w Obejmującym. Od dziecka chorował na serce – lekarze przepowiedzieli mu 30 lat życia (żył 86). Jako jeden z niewielu intelektualistów w Niemczech zdecydowanie potępiał działania Hitlera. Stworzył udany związek z Żydówką Gertrudą Mayer. Wspólnie uzgodnili, że jeśli zgłosi się po nią Gestapo, popełnią samobójstwo.
Źródła: 1. K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii. Dwanaście odczytów radiowych, przeł. A. Wołkowicz, Siedmioróg, Wrocław 2000, s. 13. 2. Small Deaths, IMDB [zdjęcie].
